Doğum İzni, Yarım Çalışma, Ücretsiz İzin ve Babalık İzni Hakkı

1. Giriş

İş hayatında kadın ve erkek işçilerin aile yaşamını sürdürürken çalışma haklarından mahrum kalmamaları, İş Hukuku’nun sosyal devlet ilkesi gereğidir.
Bu kapsamda 4857 sayılı İş Kanunu’nun 74. maddesi, kadın işçilere doğum öncesi ve sonrası belirli sürelerle çalıştırılmama hakkı tanımış; ayrıca erkek işçilere de babalık izni düzenlemesi getirilmiştir.

Kanun koyucu, hem doğum yapan hem evlat edinen işçilerin haklarını tanıyarak, aile bütünlüğünü ve ebeveyn-çocuk ilişkisinin güçlenmesini amaçlamıştır.

2. Analık (Doğum) İzni

🔹 a) Süre ve Kullanım Şekli

4857 sayılı İş Kanunu m.74 hükmü uyarınca:
Kadın işçiler doğumdan önce 8 hafta, doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplam 16 hafta süreyle çalıştırılamaz.

• Çoğul gebelikte (ikiz, üçüz vb.) doğum öncesi izin süresine 2 hafta eklenir.
• Kadın işçi doktor raporuyla doğuma 3 hafta kalıncaya kadar çalışabilir; bu durumda çalıştığı süre doğum sonrası izne eklenir.
• Erken doğum halinde, doğumdan önce kullanılamayan süreler doğum sonrası izne eklenir.
• Anne ölürse, doğum sonrası kullanılamayan süre baba tarafından kullanılabilir.
• Üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden biri veya evlat edinen kişi, çocuğun fiilen aileye tesliminden itibaren 8 hafta analık izni kullanabilir.

🔸 Örnek:
Bir kadın işçi, doğumdan önce 5 hafta çalışmaya devam etmişse, 3 haftalık kısmı doğumdan sonraya ekleneceğinden toplam 13 hafta doğum sonrası izin kullanabilir.

🔹 b) İşverenin Takdir Yetkisi

Doğum izni emredici nitelikte olup, işverenin bu süreleri kısaltma veya izni reddetme yetkisi yoktur.
Kadın işçi bu izni kullanmak zorundadır; işverenin çalıştırmaya devam etmesi halinde idari para cezası doğar (İş Kanunu m.104).

🔹 c) Özel Durumlar

• Erken doğum: Kullanılamayan doğum öncesi süreler doğum sonrasına eklenir.
• Ölü doğum: Doğum gerçekleştiği için annenin analık izni devam eder.
• Anne ve çocuğun birlikte ölümü: Baba için izin hakkı doğmaz.

3. Yarım Çalışma Hakkı

Doğum sonrası dönemde ebeveynlerin çocuğa daha fazla vakit ayırabilmesi amacıyla, İş Kanunu m.74/II hükmü ile yarım çalışma hakkı getirilmiştir.

🔹 a) Şartları

• Doğum sonrası 16 haftalık (çoğul gebelikte 18 haftalık) analık izni bittikten sonra,
• Çocuğun hayatta olması koşuluyla,
• Kadın işçi veya üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen kadın ya da erkek işçi,
• Talep etmesi halinde yarım çalışma hakkını kullanabilir.

🔹 b) Süre

• 1. doğumda: 60 gün
• 2. doğumda: 120 gün
• Sonraki doğumlarda: 180 gün
• Çoğul doğumlarda: Her seferine 30’ar gün eklenir
• Engelli doğum: 360 gün

Bu süreler boyunca işçi, haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izinli sayılır ve süt izni uygulanmaz.

🔹 c) Ücret ve Ödenek

İşveren, çalışılan sürelere ilişkin ücretin yarısını öder.
Kalan kısım için işçi, İŞKUR’a başvurarak işsizlik fonundan yarım çalışma ödeneği alabilir (İşsizlik Sigortası Kanunu m.13).

4. Ücretsiz Doğum İzni

4857 sayılı Kanun m.74/son fıkra:

“İsteği halinde kadın işçiye, on altı haftalık sürenin tamamlanmasından sonra altı aya kadar ücretsiz izin verilir.”

🔹 a) Temel Özellikler

• İşverenin onayına bağlı değildir; işçi talep ettiğinde izin verilmek zorundadır.
• Yıllık ücretli izin hesabında dikkate alınmaz.
• Ücretsiz izin süresinde iş sözleşmesi askıda kalır, sona ermiş sayılmaz.
• Ücretsiz izin hakkı, yarım çalışma hakkı ile birlikte kullanılamaz.

🔹 b) Evlat Edinme Durumu

Üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden biri de bu 6 aylık ücretsiz izinden yararlanabilir.

5. Babalık İzni

🔹 a) İş Kanunu Kapsamındaki Erkek İşçiler

4857 sayılı İş Kanunu ve Doğum İzni Yönetmeliği uyarınca;
Eşi doğum yapan işçiye 5 gün ücretli babalık izni verilir.
Bu izin, doğum tarihinden itibaren başlar ve işveren tarafından ücret kesintisi yapılamaz.

🔹 b) Devlet Memurları (657 Sayılı Kanun m.104)

• Eşi doğum yapan memur: 10 gün izin
• Evlat edinen memur: 8 hafta izin (çocuğun aileye tesliminden itibaren)

6. Uygulamada Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

1. Doğum izni, işçinin iş güvencesini ortadan kaldırmaz.
2. İşveren, izin sonrası işe dönmek isteyen işçiyi işe başlatmak zorundadır.
3. Doğum izni süresince işçi, SGK’dan geçici iş göremezlik ödeneği (doğum parası) alır.
4. Gebelik süresince kadın işçi, periyodik doktor kontrollerine gitme hakkına sahiptir.
5. İşveren, hamile işçiyi hafif işe aktarmak zorundadır; bu durumda ücret azaltılamaz.

7. Yargıtay Kararları

⚖️ Yargıtay 9. HD,

“Kadın işçinin doğum izni sonrası işe başlatılmaması fesih niteliğindedir. İşçi, kıdem ve ihbar tazminatına hak kazanır.”

⚖️ Yargıtay 22. HD,

“Babalık izni, doğum olayıyla sınırlıdır; işverenin izni keyfi olarak kısaltması işçi aleyhine yorumlanamaz.”

⚖️ Yargıtay 9. HD,

“Analık izninin kullanılmaması yönündeki işveren talimatı, İş Kanunu’nun 74. maddesine aykırıdır; kadın işçi çalıştırılamaz.”

8. Sonuç

Doğum, sadece biyolojik bir süreç değil; çalışma hayatında kadın ve erkek işçiler açısından aile, sağlık ve sosyal dengeyi ilgilendiren bir dönemdir.
4857 sayılı İş Kanunu, analık, yarım çalışma ve ücretsiz izin haklarıyla, kadın işçinin iş yaşamından kopmadan annelik görevini yerine getirmesini güvence altına almıştır.

Aynı şekilde, babalık izni düzenlemeleriyle de ebeveynlik sorumluluğunun paylaşımı teşvik edilmektedir.
Bu haklar, işverenin takdirine değil, kanunun emredici hükümlerine dayanır.
İşverenin izin taleplerini reddetmesi halinde idari yaptırımlar uygulanır ve işçi dava açabilir.

Sonuç olarak, doğuma bağlı izinler iş hukukunun en temel sosyal koruma araçlarından biridir; hem kadın-erkek eşitliği hem de aile bütünlüğünün korunması açısından yaşamsal öneme sahiptir.

Av İLKER KILIÇ

GSM :0 505 506 9381